Πριν ένα μήνα περίπου έλαβε χώρα η 60^η ετήσια Διεθνής Έκθεση Βιβλίων Αντικών της Νέας Υόρκης. Οι επισκέπτες είχαν τη δυνατότητα να δουν (και να αγοράσουν) την πρώτη έκδοση του βιβλίου «Οι περιπέτειες του Χακ Φιν», υπογεγραμμένες επιστολές του Σάμιουελ Μπέκετ, ένα βιβλίο με μαγικά από τη βιβλιοθήκη του Χάρι Χουντίνι, ένα από τα ελάχιστα αντίγραφα του μυθιστορήματος «Οδυσσέας» με το αρχικό πράσινο εξώφυλλο που είναι υπογεγραμμένο από τον ίδιο τον Τζέιμς Τζόις και πολλά άλλα συλλεκτικά βιβλία και όχι μόνο.

Σε αυτόν τον «θησαυρό από αντίκες» – που δεν χρειάζεται κανείς να είναι βιβλιόφιλος για να εντυπωσιαστεί – βρέθηκε και ένα σπάνιο αντίτυπο του βιβλίου «Ουτοπία» του Τόμας Μορ με το καρτελάκι πώλησής του να αναγράφει την τιμή 81.000 δολάρια. Το αντίτυπο ήταν από την 3^η – κατά χρονολογική σειρά – έκδοση του βιβλίου που έγινε το 1518. Αν και το συγκεκριμένο βιβλίο δεν έχει σταματήσει να εκδίδεται και να επανεκδίδεται από τη στιγμή που πρωτοκυκλοφόρησε, το ιδιαίτερο που είχαν αυτές οι αρχικές εκδόσεις του είναι πως περιελάμβαναν όμορφες εικονογραφήσεις και περίτεχνες διακοσμήσεις από τους δύο Γερμανούς ζωγράφους, τον Αμβρόσιο Χολμπάιν (Ambrosius Holbein) και τον Χανς Χολμπάιν (Hans Holbein) τον Νεότερο, όπως αναφέρει ο Ντέρεκ ΜακΝτόνελ (Derek McDonnell), ιδρυτής του βιβλιοπωλείου Hordern House στο Σίδνεϊ. Επίσης, συγκεκριμένα η 3^η έκδοση είχε αρκετές διορθώσεις από τον ίδιο τον Μορ και είχαν αφαιρεθεί και προστεθεί διάφορα στοιχεία σε σχέση με τις δύο πρώτες εκδόσεις, με αποτέλεσμα να είναι η πιο ολοκληρωμένη και η πιο σωστή εκδοχή του βιβλίου που κυκλοφόρησε όσο ζούσε ο συγγραφέας.

Ο ΤΟΜΑΣ ΜΟΡ ΚΑΙ Η “ΟΥΤΟΠΙΑ”

Ο Τόμας Μορ ήταν Άγγλος ουμανιστής, φιλόσοφος, συγγραφέας, νομικός, θεωρητικός και πολιτικός. Γεννήθηκε το 1478 στο Λονδίνο και με διαταγή του Ερρίκου VIII εκτελέστηκε στις 6 Ιουλίου του 1535 διότι εναντιώθηκε στο διαζύγιο του Βασιλιά από την πρώτη του γυναίκα, Αικατερίνη της Αραγωνίας (Catherine of Aragon). Ουσιαστικά, ο λόγος εκτέλεσής του ήταν πως ως πιστός καθολικός παρέμεινε υποστηρκτής του Πάπα και του Βατικανού και αρνήθηκε να αναγνωρίσει τον Βασιλιά ως αρχηγό της νέας αγγλικανικής εκκλησίας. Λόγω του μαρτυρικού του θανάτου το 1886 οσιοποιήθηκε από την Καθολική Εκκλησία και το 1935 ανακηρύχθηκε Άγιος από τον Πάπα Πίο ΧΙ.

Ο Μορ έγραψε πολλά βιβλία, αλλά αυτό για το οποίο έμεινε γνωστός είναι το έργο του με τίτλο «Ουτοπία» (νεολογισμός από το ελληνικό «ου-τόπος»), γεννώντας μία από τις πιο ισχυρές έννοιες στο χώρο της φιλοσοφίας και της πολιτικής σκέψης. Το βιβλίο πρώτη φορά εκδόθηκε το 1516 στα λατινικά στη Λουβαίν των Κάτω Χωρών. Την έκδοση επιμελήθηκε ο επίσης ουμανιστής και φίλος του Μορ, ο Έρασμος, ο οποίος πρόσθεσε και δικές του ιδέες στο βιβλίο. Στην «Ουτοπία» ο Μορ, επηρασμένος από την αρχαία ελληνική γραμματεία, κυρίως την «Πολιτεία» του Πλάτωνα και τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη, περιγράφει μια ιδανική δημοκρατική κοινωνία ισότητας, χωρίς ατομική ιδιοκτησία, με εκπαίδευση για όλους και πολύ καλύτερη κοινωνική θέση για τις γυναίκες. H εργασία στην «Ουτοπία» είναι εξάωρη και δεν υπάρχει χρήμα ούτε εκμετάλλευση. Ούτε δικηγόροι υπάρχουν, καθώς οι κάτοικοι γνωρίζουν το δίκαιο και μπορούν να υπερασπιστούν χωρίς πονηριά μόνοι τους τον εαυτό τους. Εξ’άλλου οι νόμοι είναι απλοί και απλές και οι αξίες και τα ιδανικά που προστατεύουν. Οι κάτοικοι της Ουτοπίας δεν ενδιαφέρονται για τον πλούτο και το χρυσό αλλά για τη γνώση και αναρωτιούνται πώς γίνεται να ερωτεύεται κανείς την λάμψη των πετραδιών όταν μπορεί να ερωτευτεί την λάμψη των αστεριών στον ουρανό.

Όλα αυτά κι ακόμα περισσότερα στοιχεία για τους κατοίκους και τον τρόπο που είναι οργανωμένη η δημοκρατική κοινωνία αυτού του άγνωστου ιδανικού «μη-τόπου» τα μαθαίνουμε μέσα από τη διήγηση που κάνει στον Τόμας Μορ (του βιβλίου), ο Ράφαελ Χιθλοντέι (Raphael Hythloday), ένας από τους ναύτες – υποτίθεται – του Αμέρικο Βεσπούκι, που αποχωρίσθηκε από τους συντρόφους του και έφθασε σε ένα νησί του Ατλαντικού, την Ουτοπία.

ΤΟ ΟΥΤΟΠΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ

Στο σπάνιο αντίτυπο του 1518, μπορεί να δει κανείς και τον χάρτη του νησιού και στην απέναντι ακριβώς σελίδα, τυπωμένο το μοναδικό «ουτοπικό αλφάβητο» που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοί του, επινόηση του Τόμας Μορ ή ίσως και του φίλου του, Πήτερ Γκάιλς (Pieter Gillis), ουμανιστή τυπογράφου. Οι χαρακτήρες του αλφάβητου ακροβατούν ανάμεσα στα ελληνικά και τους γεωμετρικούς ρούνους. Κεφαλαία δεν υπάρχουν, αλλά μόνο τετράγωνα, κύκλοι, τρίγωνα, γραμμές και διάφορα είδη τόνων. Στην ίδια σελίδα που παρουσιάζεται το αλφάβητο υπάρχει επίσης ένα τετράστιχο γραμμένο στην γλώσσα αυτή, το οποίο όμως συνοδεύεται από λατινική μετάφραση.

Όπως αναφέρει ο μελετητής φιλολογίας, Περ Σίβεφορ (Per Sivefor), τόσο η ύπαρξη του χάρτη, όσο και του αλφάβητου δίνουν στον αναγνώστη την αίσθηση πως η «Ουτοπία» είναι ένας τόπος «πραγματικός». Επίσης σχολιάζει πως η έντονη επιρροή από την αρχαία ελληνική κουλτούρα είναι εμφανής καθώς οι λέξεις της «ουτοπικής» γλώσσας είναι έτσι φτιαγμένες να ακούγονται ελληνικές, όπως για παράδειγμα η λέξη gymnosophaon. Επίσης η πρωτεύουσα της Ουτοπίας ονομαζόταν «Amaurot» («μαύρη πόλη»), το κύριο ποτάμι «Anyder» («άνυδρος») και ο τίτλος του ηγεμόνα ήταν «Ademos» («χωρίς λαό»).

Μέσα από την «Ουτοπία» του, ο Μορ ασκεί κριτική στην κοινωνική ζωή των χριστιανο-ευρωπαϊκών κρατών και ιδίως της Αγγλίας του 16^ου αιώνα αντιπαραβάλλοντάς την με την τέλεια δομημένη κοινωνία ενός φανταστικού μη χριστιανικού νησιού. Ωστόσο την ίδια στιγμή που κατασκευάζει αυτόν τον ιδανικό τόπο τον καταστρέφει και τον ακυρώνει προσδίδοντας στο κείμενο έναν –κατά πολλούς- σατιρικό χαρακτήρα. Τόσο ο τίτλος και τα ονόματα που χρησιμοποιούνται δείχνουν πως αυτή η ιδανική κοινωνία ίσως να μην είναι εφικτή. Ακόμα και το όνομα του ναυτικού που μας την περιγράφει, του Ράφαελ Χίθλοντει, στα ελληνικά Υθλόδαιος, σημαίνει «αυτός που λέει ανοησίες» (μωρολόγος).

Πρόκειται επομένως για πολιτικό κείμενο που οραματίζεται μια κοινωνία πρότυπο και ασκεί κριτική στην κοινωνία της Αγγλίας της εποχής του, σάτιρα στην ανουσιότητα της ουτοπικής σκέψης ή έργο πρώιμης επιστημονικής φαντασίας; Οι ερμηνείες που έχει δεχθεί η «Ουτοπία» είναι πολλές. Μπορεί, λοιπόν, τα 81.000 δολάρια να φαντάζουν υπερβολή για κάποιους, όμως η αξία του έργου του Τόμας Μορ είναι αδιαμφισβητητη.

Α.Π.

Πηγές:

• https://www.atlasobscura.com/articles/thomas-more-utopian-alphabet
• https://www.bl.uk/learning/timeline/item126618.html
• https://issuu.com/sanfordsmith/docs/nyiabf_final_report_2020
• https://tvxs.gr/news/blogarontas/i-anakalypsi-tis-oytopias-kai-i-aytoanairesi-tis